อุทยานแห่งชาติภูเก้า-ภูพานคำ เป็นพื้นที่ราบสูงด้านตะวันออกเฉียงเหนือ ในเขตจังหวัดหนองบัวลำภู บริเวณจังหวัดอุดรธานีตอนล่างและตอนบนของจังหวัดขอนแก่น สภาพธรณีวิทยา เป็นภูเขาหินทรายมีหินทรายเป็นชั้นๆ อยู่เหนือผิวดิน มีหินดินดานเป็นชั้นหรือเป็นหินดินดานปนทราย ด้านล่างมีดินลูกรังและดินร่วนปนทรายกระจายอยู่ทั่วไป ประกอบด้วยพืชพรรณธรรมชาติที่มีชีวิต ภูมิทัศน์ธรรมชาติที่สวยงาม และสภาพป่าโดยทั่วไปเป็นป่าเต็งรัง มีเนื้อที่ประมาณ 201,250 ไร่ หรือ 322 ตารางกิโลเมตร
ในเบื้องต้นกรมป่าไม้ได้พิจารณาให้ป่าภูเก้าเป็นป่าโครงการกระยาเลยเพื่อใช้ประโยชน์ ตามหนังสือกรมป่าไม้ ที่ กค 0703/38 ลงวันที่ 5 มกราคม 2513 ป่าภูเก้านี้ กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ได้ประกาศให้เป็นป่าสงวนแห่งชาติป่าภูเก้าตามกฎกระทรวง 490 ลงวันที่ 20 ตุลาคม พ.ศ. 2515 (พ.ศ. 2515) และวันที่ 14 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2524 โดยนายสุพรรณ สุปัญญา สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดอุดรธานี ฯพณฯ มีหนังสือแจ้งนายกรัฐมนตรีพิจารณาจัดตั้งป่าสงวนแห่งชาติภูเก้า จ.อุดรธานี เป็นอุทยานแห่งชาติ
ดังนั้นสำนักเลขาธิการนายกรัฐมนตรีจึงมีหนังสือที่ สร 0107 (นสร.)/3782 ลงวันที่ 24 กุมภาพันธ์ 2524 ให้กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ ทั้งนี้ นายจำนงค์ โพธิสาโร รองอธิบดีกรมป่าไม้ รักษาการอธิบดีกรมป่าไม้ ที่ กส 0708/1198 มีบันทึกท้ายหนังสือกองอุทยานแห่งชาติ ลงวันที่ 8 เมษายน 2524 เพื่อส่งพนักงานสอบสวน กองอุทยานแห่งชาติ กรมป่าไม้ ออกคำสั่งที่ 571/2524 ให้นายวินัย ชลารักษ์ เจ้าพนักงานป่าไม้ที่ 4 ไปตรวจสอบหาข้อมูลเบื้องต้น
ผลการวิจัยพบว่า ป่าสงวนแห่งชาติภูเก้า ประกอบด้วยพันธุ์ไม้ สัตว์ป่า และมีทัศนียภาพทางธรรมชาติที่สวยงามหลายแห่ง เหมาะสมที่จะจัดตั้งเป็นอุทยานแห่งชาติ ที่ กส 0708 (ผ)/257 ลงวันที่ 29 กรกฎาคม 2524 และมีหนังสือลงวันที่ 7 กุมภาพันธ์ 2526 เพื่อขอรับการสนับสนุนการจัดตั้งพื้นที่เป็นอุทยานแห่งชาติ จังหวัดอุดรธานี ตามหนังสือรายงานการสำรวจเบื้องต้นของอำเภอโนนสัง สภา . กองอุทยานแห่งชาติ กรมป่าไม้ ได้เสนอต่อคณะกรรมการอุทยานแห่งชาติซึ่งมีมติกำหนดให้พื้นที่ดังกล่าวเป็นอุทยานแห่งชาติในการประชุมครั้งที่ 2/2526 เมื่อวันที่ 24 พฤษภาคม 2526
จากนั้นหัวหน้า อุทยานแห่งชาติภูเก้า นายพิชา พิทยขจรวุฒิ. ได้มีหนังสือที่ กค 0713 (ผก)/8 ลงวันที่ 8 กุมภาพันธ์ 2527 ขอผนวกเทือกเขาภูพานคำด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือของเขื่อนอุบลรัตน์ จะกลายเป็นอุทยานแห่งชาติที่มีป่าเต็งรังที่ค่อนข้างสมบูรณ์และมีทิวทัศน์รอบอ่างเก็บน้ำที่สวยงาม เพื่อให้ได้รับประโยชน์เต็มที่ในการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ
ได้มีพระราชกฤษฎีกากำหนดพื้นที่ป่าภูเก้าในท้องที่ตำบลหัวนา อำเภอนามะผึ้ง จังหวัดหนองบัวลำภู (ปัจจุบัน จังหวัดหนองบัวลำภู) ตำบลบ้านถิ่น อำเภอโคกม่วง ตำบลนิคมพัฒนา ตำบลหนองเมือง คาบสมุทรหนองเรือ อำเภอโนนสัง จังหวัดอุดรธานี (ปัจจุบันคือ จังหวัดหนองบัวลำภู) และผืนป่าภูพานบนแหลมกุดดู่ อำเภอโนนสัง แหลมบ้านค้อ แหลมหนองเรือ แหลมโคกใหญ่ อำเภอโนนสัง บ้าน ป่าดงในจังหวัดอุดรธานี (ปัจจุบันคือ จังหวัดหนองบัวลำภู) และป่าโคกสูง อำเภอศรีสุขสำราญ จังหวัดนาคำ ตำบลบ้านดง ตำบลเขื่อนอุบลรัตน์ และตำบลหว้าทอง ตำบลทุ่งชมพู ตำบลนาหว้า อำเภอภูเวียง จังหวัดขอนแก่น เป็นอุทยานแห่งชาติ เป็นอุทยานแห่งชาติลำดับที่ 50 ของประเทศ ประกาศในราชกิจจานุเบกษา 20 กันยายน 2528 เล่ม 102 , มาตรา 130.
ลักษณะภูมิประเทศ อุทยานแห่งชาติภูเก้า-ภูพานคำ
อุทยานแห่งชาติภูเก้า-ภูพานคำ ภูเก้ามีฐานคล้ายกระทะหงายมีที่ราบตรงกลาง พื้นที่ดังกล่าวสันนิษฐานได้ว่าบริเวณนี้น่าจะเป็นซากภูเขาไฟโบราณที่ดับสนิทไปแล้วหลายร้อยล้านปี หรือมิฉะนั้นจะเป็นการบิดตัวของเปลือกโลกบริเวณนี้จนถึงขอบเทือกเขา เทือกเขาภูเก้าเป็นเทือกเขาสองระดับ ชั้นนอกเป็นภูเขาสูงและมีความลาดชันมาก ความลาดชันด้านในของภูเขาไม่สูงชันมากนัก ภูมิประเทศส่วนใหญ่เป็นที่สูงบ้างต่ำบ้างเป็นที่ราบ
ภูพานคำ เป็นเทือกเขายาวในเทือกเขาภูพาน เรียงตัวในแนวเหนือ – ตะวันออก – ตะวันตกเฉียงใต้ พื้นที่ทาง ตะวันตกเฉียงใต้ของเทือกเขาเป็นที่ราบต่ำ เป็นลำธารขนาดใหญ่เมื่อมีการสร้างเขื่อนอุบลรัตน์บริเวณนี้กลายเป็นทะเลสาบซึ่งเป็นเขตอุทยานแห่งชาติ พื้นที่ประมาณครึ่งหนึ่งของภูพานคำ สภาพป่าเป็น ป่าเต็งรัง และ ป่าเบญจพรรณ ขึ้นบนพื้นหิน
ลักษณะภูมิอากาศ
ฤดูกาลของอุทยานแห่งชาติภูเก้า-ภูพานคำ แบ่งออกเป็น 3 ฤดู คือ ฤดูร้อน ตั้งแต่เดือนมีนาคมถึงพฤษภาคม อุณหภูมิเฉลี่ยในเดือนเมษายนจะร้อนจัด ฤดูฝน เริ่มตั้งแต่เดือนมิถุนายนถึงเดือนตุลาคม ฝนจะตกมากในเดือนกันยายน เดือนพฤศจิกายน-กุมภาพันธ์ในฤดูหนาว อุณหภูมิเฉลี่ยต่ำสุดในเดือนมกราคม ซึ่งได้รับผลกระทบจากร่องความกดอากาศสูงบริเวณ ประเทศจีนตอนใต้ .
พืชพรรณและสัตว์ป่า
อุทยานแห่งชาติภูเก้า-ภูพานคำ สภาพทั่วไปเป็นป่าเต็งรังมีต้นไม้ขึ้นกระจัดกระจาย โดยเฉพาะบริเวณที่ลาดชันและสันเขา พันธุ์ที่สำคัญได้แก่ เต็ง รังเหียง พลวง พยอม กระโดน เป็นต้น ริมฝั่งห้วย หุบเหว และเนินเขาบางแห่ง พันธุ์ไม้ที่สำคัญ ได้แก่ แดง ประดู่ มะกะแทะ กระบก ตะกร้อ ตีนนก เป็นต้น พืชพื้นล่างเป็นไผ่ชนิดต่างๆ ป่าดิบชื้นมีอยู่เฉพาะริมฝั่งลำธาร พันธุ์ไม้ที่สำคัญได้แก่ ตะแบก ยาง ตะเคียนหิน มะค่าโมง กระบก และพะยูง เป็นต้น
การเดินทาง ไปยังอุทยานแห่งชาติภูเก้า-ภูพานคำ
เส้นทางที่ 1 ไปตามเส้นทางสายขอนแก่น- เขื่อนอุบลรัตน์ จากขอนแก่นถึงตลาดอำเภออุบลรัตน์ ประมาณ 50 กิโลเมตร แล้วต่อรถโดยสารประจำทางสายเขื่อนอุบลรัตน์-โนนสัง ระยะทางประมาณ 6 กิโลเมตร
ทางหลวงหมายเลข 3146 จากตัวเมือง
เส้นทางที่ 2 ไปตามเส้นทางหนองบัวลำภู-โนนสัง ถึงสามแยกบ้านโสกจาน ประมาณ 40 กิโลเมตร แล้วเลี้ยวซ้ายไปทางบ้านโสกจาน – เขื่อนอุบลรัตน์ ระยะทางประมาณ 14 กิโลเมตร
2146 นำไปสู่สี่แยก ทางซ้ายจะเข้าสู่อำเภอโนนสัง แต่ถ้าเลี้ยวขวาจะไปตัวเมืองหนองบัวลำภู ซึ่งผมจะพาไปทางด้านขวา ไปตามถนนบ้านโสกก้านเหลือง จะมีป้ายบอกทางเข้าบ้านหนองเล้าขาว วังมน จากซ้ายมือเลี้ยวไปตามถนน ถนนจะมุ่งสู่ภูเก้า ที่นี่จะเป็นสถานที่ ๆ เชิญชวนให้มา อุทยานแห่งนี้มีแหล่งท่องเที่ยวทางธรรมชาติมากมาย
ถนนสายนี้ลัดเลาะไปด้านหลัง “ภูเก้า” ด้านบนเป็นภูเขากว้างมาก มี ป่าเต็งรัง และลานหิน มีหมู่บ้านดงบากซึ่งเคยเป็นอุทยานแห่งชาติมาก่อนเป็นหมู่บ้านใหญ่ จากนั้นมีบ้านชัยมงคล บ้านวังมน และจะมีทางลงภูเก้าโดยไม่ย้อนกลับทางเดิม หลังจากมีการจัดตั้งอุทยานแห่งชาติในปี พ.ศ. 2524 ได้มีการประกาศในปี พ.ศ. 2528
พื้นที่ป่าบนภูเก้าสอมีกฎระหว่างอุทยานกับชาวบ้าน ควรเคารพซึ่งกันและกัน ปลูกต้นไหน? มาเป็นบ้านแล้วอยู่อาศัย เตรียมอาหาร แต่ห้ามบุกรุกป่าใหม่ เก็บไว้เป็นต้นธารบ้าง
จุดเริ่มต้นที่ตีนเขาตรงข้ามด่านตรวจอุทยานแห่งชาติจะเป็น น้ำตกตาดโตน ถัดจากวัดป่าเล็กๆ ไป ช่วงหน้าฝนจะสวยมาก ซึ่งจะเป็นทางวัดป่าภูเก้า ที่น่าแวะหากมีเวลา เป็นวัดป่าที่น่าสนใจ แต่จะดีในฤดูฝน ฤดูร้อนจะร้อนมากในฤดูแล้ง
